In 2050 leven we naar verwachting met 10 miljard mensen op aarde; een kwart meer dan nu. Tegen die tijd moet de uitstoot van broeikasgassen naar netto-nul zijn teruggebracht. In de tussentijd zet klimaatverandering de voedselproductie onder druk. Langere periodes van droogte, extremer weer en onzekerheid over de beschikbaarheid van schoon en zoet water baren akkerbouwers en tuinders zorgen.
In Nederland wordt aan oplossingen gewerkt. Bekende voorbeelden zijn de Universiteit van Wageningen en de glastuinbouw in het Westland. Minder Nederlanders weten dat West-Friesland internationaal toonaangevend is in de ontwikkeling van (kiem)planten en zaden. Naar schatting 35 procent van de wereldhandel in groentezaden is afkomstig uit de streek tussen Enkhuizen en Warmenhuizen. Vijf van de 30 bedrijven die zich hier verenigd hebben in ‘Seed Valley’ staan zelfs in de top 10 van grootste producenten van groentezaden ter wereld.
Jeroen Rouppe van der Voort werkt voor één van die bedrijven: Enza Zaden. Hij leidt daar onderzoek naar de toepassing van innovaties in de moleculaire biologie, celbiologie en plantenziektekunde die de ontwikkeling van nieuwe groenterassen kunnen versnellen.
Op 10 december lichtte hij in een webinar van de thematische netwerken Liberaal Groen en De Impact van Verandering toe wat zij doen, en hoe nieuwe regelgeving van de Europese Unie kan helpen om ook in de toekomst miljarden mensen te voeden.
Veredelen
Door groenterassen te kruisen, en met de nakomelingen daarvan door te kweken, ontwikkelen bedrijven als Enza Zaden nieuwe rassen die bijvoorbeeld langer houdbaar zijn, lekkerder smaken, maar ook minder vatbaar zijn voor ziektes of minder water nodig hebben om te groeien. Dit veredelen vergt minstens 6 jaar, maar kan veel langer duren.
Zo ontdekte Enza Zaden al in 2015 resistentie tegen een tomatenvirus in genetisch materiaal van wilde tomatensoorten in hun eigen genenbank. Het inkruisen van die resistentie, en het weer ’terugkruisen’ met eerdere generaties om de ongewenste eigenschappen van wilde tomaat kwijt te raken, heeft jaren geduurd. In 2022 bracht Enza Zaden resistente rassen op de markt die van groot belang zijn gebleken voor de Nederlandse tomatenteelt.
Met nieuwe gentechnieken zou dit hele proces tot drie of vier jaar kunnen worden teruggebracht. In plaats van handmatig en herhaaldelijk planten te kruisen, kunnen veredelaars dan direct selecteren op bijvoorbeeld de virusresistentie van één tomatensoort en die inbrengen bij een andere. Van der Voort vertelde ons dat 80 tot 90 procent van de natuurlijke variatie in gewassen nog niet is aangewend in traditionele veredeling. Dat biedt volop kansen om rassen te ontwikkelen die ook onder veranderende weersomstandigheden gedijen of geen gewasbescherming nodig hebben.
Belangstelling
Wim Meulenkamp volgt de ontwikkelingen in de veredelingssector met belangstelling vanuit de Tweede Kamer, waar hij namens de VVD het woord voert op biotechnologie en tuinbouw. De VVD is trots dat onze sector in de wereld voorop loopt, maar we moeten volgens Wim waakzaam zijn voor de wet van de remmende voorsprong. Buiten Europa gaan landen soepeler om met ‘nieuwe genomische technieken’ die concurreren met traditionele veredeling.
Die landen azen op Nederlandse bedrijven en hun jarenlange ervaring, netwerken en uitgebreide genenbanken. Zo werd het Zwitserse Syngenta, dat ook een vestiging heeft in Enkhuizen, in 2017 opgekocht door een Chinees staatsbedrijf.
Wim diende in februari een motie in om de Nederlandse groente- en zaadveredeling te beschermen tegen ongewenste buitenlandse inmenging. Daarvoor was Kamerbreed steun. Het kabinet buigt zich nu over herziening van de Wet veiligheidstoets op investeringen, fusies en overnames. Begin volgend jaar zou een wetsvoorstel naar de Tweede Kamer moeten komen.
Weerstand in Europa
Nederland kan nieuwe genoomtechnieken niet zelfstandig toelaten. Die vallen vooralsnog onder strenge Europese regels voor genetische modificatie.
VVD’er Jan Huitema spande zich jarenlang vanuit het Europees Parlement in om een onderscheid in de wet aan te brengen tussen het inkruisen van soorteigen en niet-soorteigen eigenschappen. Eind 2021 wist hij de liberale Renew-fractie op één standpunt te krijgen.
Dat dit geen gemakkelijke opgave was, lichtte zijn opvolger, Jeannette Baljeu, toe. Sommige partijen in de liberale fractie voelen een spanning tussen vergroening en technologische innovatie. (Wij zien gentechnologie juist als een kans om te vergroenen.)
Na onderhandelingen met de Europese Commissie, waar Huitema ook betrokken bij was, stemde het Europees Parlement in februari bij meerderheid vóór een verordening die nieuwe genomische technieken reguleert. De biologische sector is hier nadrukkelijk van uitgezonderd.
In tegenstelling tot een EU-richtlijn, die lidstaten nog moeten omzetten in eigen wetgeving, heeft een verordening de kracht van Europese ‘wet’. De lidstaten hebben het laatste woord. En daar zit het nu vast. Hongarije, één van de tegenstanders, nam in juli het roulerende voorzitterschap van de EU over. Sindsdien is de verordening nauwelijks besproken in de raad van Europese ministers. Polen, ook geen voorstander, neemt het voorzitterschap in januari over.
Maar het Poolse verzet is minder principieel, vertelde Jeannette. Zij zijn vooral bezorgd over wat de nieuwe wet betekent voor boeren.
Kwekersrecht
Die zorg werd in ons webinar gedeeld. Voor veredelde rassen geldt het zogenoemde kwekersrecht. Dit geeft veredelaars een alleenrecht van 25 of 30 jaar op de verkoop van rassen die zij hebben ontwikkeld, maar andere veredelaars mogen die zonder toestemming gebruiken om weer nieuwe kruisingen te maken en boeren mogen het zaad dat zij van zo’n ras oogsten ook weer zelf gebruiken.
Zonder patenten zouden veredelaars hun investeringen niet te gelde kunnen maken. Van der Voort wees erop dat bedrijven in Seed Valley rond de 30 procent van hun omzet investeren in R&D. Ter vergelijking: in de industrie investeert maar de helft van de bedrijven meer dan 5 procent van de omzet in innovatie. Als een concurrent een genencombinatie waar een veredelaar jaren aan heeft gesleuteld zomaar kan kopiëren, dan loont het niet om zoveel geld en tijd in onderzoek te steken.
Tegelijkertijd willen we voorkomen dat patenten machtsconcentratie in de hand werken en boeren afhankelijk worden van één zaadleverancier.
De bescherming van eigenschappen die met nieuwe genomische technieken worden ontwikkeld, volgen momenteel het octrooirecht. Maar het Europees Octrooiverdrag is een sta-in-de-weg voor de wens van het Europees Parlement om planten uit te sluiten van octrooieerbaarheid. De Europese Commissie onderzoekt nu of en hoe nieuwe genoomtechnieken onder dit verdrag zijn te voegen. In het voorjaar hoort het Europees Parlement meer.
Polen kan er baat bij hebben om voor de zomer een oplossing te vinden waar in ieder geval de meeste lidstaten zich in kunnen vinden. In de tweede helft van 2025 neemt Denemarken het voorzitterschap over. Dat land wil, net als Nederland, haast maken met de nieuwe verordening.
Vervolgstappen
De thematische netwerken danken Jeannette Baljeu, Wim Meulenkamp en Jeroen Rouppe van der Voort voor hun deelname aan dit webinar!
Voor Team Voedsel van Liberaal Groen was dit de aftrap van een inhoudelijke verdieping over genetische modificatie. In het nieuwe jaar nodigen we leden graag uit voor een digitale bijeenkomst om onze vervolgstappen door te spreken. Hou de nieuwsbrief en website in de gaten voor de aankondiging, en denk en praat vooral mee! Je kunt ook altijd contact opnemen met voedsel@liberaal-groen.nl om je ideeën en suggesties te delen.